۴۰ سال علم‌کشی برا‌ی ابوالفضل(ع)

اینجا کسی با دعوتنامه نمی‌آید؛ فرقی نمی‌کند چه کاره‌ای، تحصیلاتت چیست، چقدر مال و اموال داری و از کجا آمده‌ای؟ در هیئت همیشه به رویت باز است. هیئت ابوالفضلی واقع در مسجد جوادالائمه (ع) در محله توس یکی از آن محافل اصیل و قدیمی روضه است که حال و هوای سنتی آن خیلی‌ها را یاد خاطرات پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌اندازد؛ کسانی که دعایشان این بود که زنده باشند تا بتوانند باز هم در سالی دیگر در عزای سرور و سالار شهیدان شرکت کنند.  

این هیئت یکی از صد‌ها هیئتی است که محفل روضه و سوگ اباعبدا... (ع) در منطقه ما برپا می‌کند و بیش از صد سال است، چراغش به همت مردم روشن مانده است. قطعا این روز‌ها هر جای شهر که بروید می‌بینید عده‌ای دور هم جمع شده‌اند و بی‌دعوت، بی‌مزد و منت و از پول جیبشان، بساط عزاداری راه انداخته‌اند و کوی و برزن را سیاه‌پوش کرده‌اند. اما چیزی که ما را برای تهیه گزارش راهی محله توس و این هیئت کرده مراسم پر شور عَلَم کِشی و خیمه سوزان آن است.

عَلَم گردانی و عَلم کِشی

تصویر ذهنی عموم و بیشتر مردم از عزاداری‌های حسینی، تصویری سنتی و قدیمی است از دسته سینه‌زن‌ها و زنجیر زن‌ها، از عَلَم‌هایی که به میدان می‌آوردند و چشم‌هایی که خیره عَلَم بود و علمدار. یکی دست به پارچه‌های آویخته از آن می‌کشید، دیگری بیمار خود را به عَلَم نزدیک می‌کرد به نیت شفا. یکی هم پول نذری‌اش را به او می‌داد به گونه‌ای که انگار علمدار برایشان حکم عباس بن علی (ع) را داشت.

پرچم، نشان لشکر، بیرق و آنچه به سر نیزه می‌بندند، علامت خاصی است که هر هیئت و دسته، ویژه خود دارد و آن را از دسته‌های دیگر متمایز می‌سازد، اما با آوردن نام عَلَم اکثریت مردم به یاد نامی کربلا حضرت ابوالفضل عباس (ع) می‌افتند. این روز‌ها در حیاط مسجد جوادالائمه عَلَم طلایی رنگی قرار دارد که روی آن نام قمر بنی هاشم نقش بسته است و هر کسی که برای نماز می‌آید دستی روی این عَلَم می‌کشد و می‌رود. شاید دلیل اصلی آن سابقه طولانی عَلَم‌گردانی و عَلم‌کِشی است که توسط هیئت ابوالفضلی برگزار می‌شود.

بیش از ۴۰ سال است که چند نفر از جوانان محله توس در صبح روز عاشورا داوطلب عَلَم گردانی می‌شوند و علم را بلند و هیئت نیز همراه آن‌ها در پشت سر نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند و این علم تا مزار شهدای کال زرکش توسط عزاداران برده می‌شود.

بعدازظهر عاشورا نیز مطابق روایات که با به شهادت رسیدن علمدار کربلا، امام حسین (ع) خیمه و علم برادر خود را خواباند، مراسم عَلَم کِشی برگزار می‌شود. به این صورت که با خواباندن عَلَم مردم به دور آن حلقه زده و شعر «این علم از کیست که بی صاحب است، این علم از ماه بنی‌هاشم است» را خوانده و سینه‌زنی می‌کنند.  

تعزیه خوانی و شبیه خوانی

همچنین ۵ سالی است که مراسم خیمه سوزان با حضور بیش از ۵ هزار نفر در محوطه‌ای نزدیک به مسجد جوادالائمه (ع) برگزار می‌شود. هیئت ابوالفضلی برای برگزاری این مراسم، قبل از آغاز ماه محرم تدارکات لازم را می‌بیند. یکی از اقداماتی که انجام می‌دهند رفتن چند نفر از اعضا به طبس برای آوردن نخل است. حدود ۱۰ نخل با کامیون آورده و تعدادی اسب نیز کرایه می‌شود.

بعد از تهیه تدارکات لازم مانند کرایه اسب، نخل و ... مطابق روایاتی که از واقعه عاشورا وجود دارد، خیمه‌های حضرت عباس (ع)، امام حسین (ع)، تل زینبیه و ... در میدان شبیه‌خوانی قرار می‌گیرد و فضا برای تعزیه خوانی روز عاشورا آماده می‌شود. بعدازظهر عاشورا اعضای هیئت که از قبل برای اجرای تعزیه تمرین کرده‌اند لباس سبز بنی‌هاشم و لباس یزیدیان را بر تن می‌کنند و آماده اجرا می‌شوند.

دور تا دور این فضا روی خاکی که مانند سکو درست شده است مردم می‌نشینند و بر مصیبتی که به آقا اباعبدا... گذشته، گریه می‌کنند. تعزیه‌خوان نیز مطابق روایات واقعه عاشورا را بازخوانی می‌کند. ابتدا موافق‌خوانان یا کاروان امام در حالی‌که علم سبز در دستان علمدار و امام و سایر همراهان است وارد میدان می‌شوند و تعزیه‌خوان با صدایی رسا می‌گوید: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم‌الله،  هر که دارد سر سودایی ما بسم‌الله» و هر یک از بازیگران تعزیه در محل یا خیمه خود استقرار می‌یابد.

لحظاتی بعد گروه مخالف یعنی شمر و ابن سعد و ابن زیاد در حالی که لباس‌های قرمز و پرزرق و برق دارند با خشونت و تندی و تاخت وارد میدان می‌شوند و در محلی که برایشان در نظر گرفته شده است، می‌ایستند و سپس با نواختن طبل، تعزیه آغاز می‌شود.

 خیمه سوزان

در پایان تعزیه قبل از غروب آفتاب بر اساس روایاتی که وجود دارد خیمه سوزان برگزار می‌شود و خیمه‌هایی را که به نشانه خیمه‌های بازماندگان کربلا تعبیه شده است به آتش می‌کشند. هنگام آتش زدن این خیمه‌ها فریاد «وا حسین» و «وا زینب» مردم بلند می‌شود و همه همنوا با نوحه خوانان و به یاد ناله اسرای کربلا به عزاداری و سوگواری می‌پردازند و در ادامه اسارت حضرت زینب (س) و کودکان به تصویر درمی‌آید.

نگاهی به هیئت ابوالفضلی

محمد محمدزاده، مسئول هیئت ابوالفضلی متولد ۱۳۳۱ و بزرگ شده محله توس است که از ۱۰ سالگی به مسجد جوادالائمه (ع) و هیئت رفت و آمد می‌کرده است. او از تاریخچه هیئت این گونه برایمان می‌گوید: هیئت بیش از صد سال قدمت دارد و از همان ابتدا عهدی بین اعضای آن شکل گرفته بود که شب‌های جمعه به حرم مطهر امام رضا (ع) بروند و در آنجا مراسم مذهبی برگزار کنند.

بعد از پیروزی انقلاب فعالیت‌های مسجد و هیئت پرشورتر می‌شود و افراد بیشتری برای انجام مراسمات مذهبی به مسجد مراجعه می‌کنند به طوری که اکنون برای مراسم‌هایی که توسط هیئت برگزار می‌شود در ایام مختلف حدود ۵۰۰ نفر در مسجد جمع می‌شوند، اما یکی از مراسم‌های خاص این هیئت که چند سالی است جای خود را در بین اهالی محله باز کرده و آوازه آن پیچیده است مراسم خیمه سوزان عصر عاشوراست.

محمدزاده می‌گوید: «تعزیه‌خوانی به حدی مورد استقبال اهالی محله قرار گرفته است که از کوچک و بزرگ، زن و مرد، پیر و جوان برای نمایش آن می‌آیند و در همین ۵ سالی که برگزار می‌شود هر سال به تعداد حاضران افزوده می‌شود و این موضوع باعث شده است تا بچه‌های هیئت برای برگزاری مراسم همت بیشتری به خرج دهند.»

او درباره چگونگی  برگزاری این مراسم نیز بیان می‌دارد: «چند سالی بود که مراسم خیمه سوزان در سطح شهر برگزار می‌شد و از طرفی برخی از بچه‌های هیئت این مراسم را در گناباد و نیشابور دیده بودند و تمایل بسیاری داشتند تا برای مردم محله آن را اجرا کنند. همان طور که همه می‌دانیم تعزیه‌خوانی در فرهنگ ما سابقه طولانی دارد و از همان قدیم که برگزار می‌شد توانست ارتباط خوبی با مردم بگیرد. از این رو بود که چند نفر از بچه‌های هیئت آموزش تعزیه دیدند و آقا اباعبدا... (ع) نیز کمک کرد تا این مراسم برگزار شد.»

از اول ماه محرم تا پایان ماه صفر هیئت ابوالفضلی هر شب برنامه سینه‌زنی، مداحی، سخنرانی و ... بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد جوادالائمه (ع) برگزار می‌کند که مخاطبان آن را فقط افراد میانسال تشکیل نمی‌دهند و حتی بچه‌های کوچک پنج، شش ساله‌ای را می‌توان دید که همراه پدر و مادر خود به این مراسم می‌آیند.

 پیاده‌روی ظهر تاسوعا

همچنین تاسوعای هر سال مردم محله همراه با هیئت از میدان توحید تا حرم ثامن الحجج (ع) با پیراهن مشکی، زنجیر زدن و مداحی به صورت عزاداری پیاده‌روی می‌کنند که جمعیت آن‌ها بیش از ۴ هزار نفر می‌شود. 

محمدزاده که علاوه بر مسئولیت هیئت ابوالفضلی، یکی از مداحان این هیئت نیز محسوب می‌شود درباره انتخاب مداحی‌ها این گونه می‌گوید: متأسفانه چند سالی است که شعر‌های بی محتوا وارد مرثیه‌سرایی‌ها و مراسم‌های عزاداری محرم و صفر شده است و به علت نوا و آهنگی که دارد جوانان را جذب می‌کند که باید برای آگاهی بخشی فلسفه عاشورا هم جوانان و هم سراینده اشعار را مطلع کنیم.

وی ادامه می‌دهد: نوحه‌هایی که توسط مداحان هیئت ابوالفضلی انتخاب و خوانده می‌شود از مرحوم آذر، مرحوم مشمولی و مرحوم آقاسی، مرحوم ژولیده نیشابوری، سید رضا موید و ... است و تعزیه‌خوانی نیز از کتاب‌های مقتل انتخاب می‌شود.

محمدزاده از همان کودکی با رفت و آمد به مسجد و حضور در هیئت با عشق امام حسین (ع) بزرگ می‌شود و مداحی را به همین شکل فرا می‌گیرد به طوری که در راه مدرسه و خانه برای خودش و خانواده نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کند تا زمانی که بزرگ‌تر می‌شود و دوره آموزشی نیز می‌گذراند.

او که بیش از ۵۰ سال است مداحی می‌کند؛ نوحه‌خوانی برای حضرت ابوالفضل (ع) را بیشتر دوست دارد، اما وقتی از او می‌خواهیم تا یکی از بیت‌هایی که بیشتر دوست دارد برایمان بخواند با بغض می‌گوید: «لطف حسین ما را تنها نمی‌گذارد، گر خلق واگذارد او وا نمی‌گذارد» دستی بر روی صورتش می‌کشد و اشک‌های جاری شده بر گونه‌اش را پاک می‌کند.

پیرغلام امام حسین (ع)

حاج علی اکبر جهان، یکی از قدیمی‌های هیئت ابوالفضلی، است که به گفته خودش افتخار بیش از ۵۰ سال خدمت در هیئت را دارد، می‌گوید: زمانی که از بیرجند به مشهد آمده و ساکن محله توس شده، مسجد جوادالائمه (ع) مسجدی چوبی بوده و مساحت کوچکی داشته است، اما در همین مسجد کوچک برنامه هیئتش همیشه پابرجا بوده و در دهه اول محرم و صفر جمعیت کثیری را در خود جا داده به طوری که حتی فضا برای عزاداران حسینی کم بوده است و مردم در خیابان‌ها نیز می‌ایستادند.

حاج آقا جهان با محاسن سفید همان طور که در حیاط مسجد ایستاده است و تسبیح به دست دارد، گاه بین مصاحبه جواب مردم را نیز می‌دهد، می‌گوید: هر سال تعداد افرادی که به هیئت می‌آمدند، بیشتر و بیشتر می‌شد، برای همین تصمیم گرفتیم تا سماور بزرگی برای مراسم عزاداری تهیه کنیم. سال ۴۲ اولین سماور را خریداری کردیم. چون آن زمان سر هر کوچه و خیابان برق و گاز نبود، سماور نفتی را خریدیم که سازنده‌اش نام خودش را روی آن حکاکی کرد.

پیرمرد نگاهی عمیق به فضای مسجد می‌اندازد، انگار که خاطرات از جلوی چشمانش رژه می‌رود و سپس این گونه ادامه می‌دهد: عشق به حسین و یارانش هیچ‌گاه در دل این مردم نمی‌میرد و با کمک و همت همین اهالی محله بود که مسجد چوبی را در سال ۵۶ ساختیم و اولین کلنگ ساخت مسجد را خودم بر زمین زدم.

دو سالی ساخت مسجد طول می‌کشد و یکی از اهالی محله به نام حاج آقا احمدی داوطلب می‌شود تا در سال‌هایی که مسجد در حال ساخت است، هیئت ابوالفضلی و اهالی برای عزاداری به منزل او بروند.

حاج آقا جهان خاطره شیرینی از برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا سال ۵۶ در منزل حاج آقا احمدی دارد: «آن سال‌ها میاندار هیئت بودم و، چون بحبوحه انقلاب بود برای نام بردن از حضرت امام (ره) در هیئت‌ها توسط ساواک سخت‌گیری می‌شد، اما من و یکی دیگر از دوستان نقشه کشیدیم تا در مراسم عزاداری نام امام خمینی (ره) را بیاوریم و بعد از گفتن یا مهدی صاحب زمان در پایان عزاداری من فریاد «درود بر خمینی بت شکن» را سر دادم و دوستم نیز در مقابل فریاد «مرگ بر یزید قانون شکن» داد و شور و هیجان خاصی در هیئت به وجود آمد.»

میانداری هیئت

از زمانی که میاندار هیئت ابوالفضلی بوده است نیز با احساس افتخار و شور و شعف می‌گوید: عزاداران باید در صفوف منظمی بایستند که تنظیم آن بر عهده میاندار است و سپس به سینه‌زنی می‌پردازند و معمولا در وقت پاسخ‌گویی به نوحه بر سینه خود می‌زنند.

کار اصلی میاندار بیت‌ها و مرثیه‌های شعارگونه‌ای است که آن را ذکر میاندار نیز می‌گویند و باید با صدای بلند به صورت سؤال فریاد زده شود و عزاداران نیز به تناسب پاسخ او را می‌گویند و معمولا میاندار دارای صدای رسایی است و به همین‌دلیل انتخاب می‌شود.

خاطره‌ای عجیب

مجید قربانی، تعزیه‌خوان هیئت ابوالفضلی، است که از ۹ سالگی علاقه‌مند به نوحه‌خوانی و مداحی بوده است و می‌گوید: نوحه‌خوانی را از دایی خود و مرحوم حاج آقا اسماعیلی یاد گرفته است. از همان کودکی در مسجد جوادالائمه (ع) و مراسم‌های هیئت مداحی می‌کرده است. اکنون نیز ۵ سالی است که با برگزاری مراسم خیمه سوزان تعزیه خوانی این مراسم را بر عهده دارد.

او می‌گوید: تعدادی از جوانان محله و پیرغلامان امام حسن (ع) در مسجد دور هم جمع شده بودیم که صحبت از برگزاری مراسم خیمه سوزان شد و مقرر شد تا با کمک بچه‌های هیئت این مراسم را برگزار کنیم، تعزیه‌خوانی آن نیز بر عهده من قرار گرفت بنابراین برای تهیه متن تعزیه به سراغ کتاب‌های معروفی که مورد تأیید مراجع است، رفتم.

قربانی خاطره جالبی از برگزاری این مراسم دارد و بیان می‌دارد: ۲ سال پیش قرار شده بود تا نقش حضرت ابوالفضل (ع) به تعزیه اضافه شود و برای زمانی که حضرت به شهادت می‌رسند، به پارچه سبز نیاز داشتیم، ظهر عاشورا بود که با خودم فکر می‌کردم نزدیک به ساعت مراسم است و پارچه از کجا بیاورم؟

در همین لحظه خادم مسجد پلاستیکی به دستم داد و گفت این را خانمی آورده است. وقتی محتوای آن را دیدم درست به اندازه‌ای که نیاز داشتیم پارچه سبز داخل آن وجود داشت.

وی یکی از تفاوت‌های اصلی مراسم خیمه سوزان و تعزیه‌خوانی در محله نوده را علاوه بر جمعیتی که از جاده قدیم برای تماشا می‌آیند، در مدت زمان مراسم می‌داند اینکه تنها به آتش زدن خیمه خلاصه نمی‌شود و هر سال تعزیه‌خوانی یکی از ائمه و یاران اباعبدا... (ع) به مراسم اضافه می‌شود.گفتنی است؛ هیئت ابوالفضلی یکی از هیئت‌هایی است که امسال پرچم سبز آستان قدس رضوی را برای عزاداری دریافت کرده و ۲ سال نیز از آن تقدیر شده است.

* این گزارش شنبه ۳۱ شهریور ۱۳۹۷ شماره ۳۰۸ شهرارا محله منطقه  دو چاپ شده است.